Летам 1912 года Янка Купала, ужо добра вядомы паэт, аўтар мноства вершаў і паэм, напісаў сваю першую п’есу “Паўлінка”. Сталася гэта на Лагойшчыне, на хутары Акопы – апошняй сядзібе сям’і паэта, куды ён любіў прыязджаць не толькі каб пагасцяваць у маці, Бянігны Іванаўны, але каб у ахвоту папрацаваць над творчымі задумамі.

Праз год, летам 1913-га, там жа у Акопах, Янка Купала піша яшчэ дзве п’есы – камедыю “Прымакі” (па вызначэнні аўтара – “сцэнічны жарт”) і драму “Раскіданае гняздо”. А праз дзевяць гадоў, ужо за савецкім часам, летам 1922-га, стварае сваю апошнюю драматургічную рэч – геніяльную трагікамедыю “Тутэйшыя”, — і зноў жа там, у Акопах, у гасцях у матулі.

П’есы Янкі Купалы, агулам узятыя, ёсць несумненна новы этап у развіцці беларускай нацыянальнай драматургіі і беларускага нацыянальнага тэатра.

Зайдросны сцэнічны лёс выпаў купалаўскай “Паўлінцы”. Упершыню пастаўленная 27 студзеня 1913 года Беларускім музычна-драматургічным гуртком у Вільні, яна вось ужо амаль сто гадоў не толькі не сыходзіць з тэатральных падмосткаў, але і жыве ў свядомасці беларускай грамадскасці сваеасаблівым сімвалам нацыянальнай тэатральнай культуры, з’яўляецца візітнай карткай гэтай культуры.

Ад самага пачатку яе шэсце па самадзейных, а потым і прафесійных сцэнах было трыумфальным. Ніводная іншая п’еса такога ўсеагульнага прызнання ў нашай краіне не заваявала, такой усенароднай, усебеларускай любові не зведала.

Сцэнічны жарт у адным акце “Прымакі” – рэч у Купалы-драматурга на асобным рахунку, у тым сэнсе, што яна начыста вызвалена ад сацыяльнага аспекту. Упершыню пастаўлена Першым таварыствам беларускай драмы і камедыі ў 1917 годзе. “Ні ў адным драматычным творы Купалы мы не знойдзем такога багатага і разнастайнага выкарыстання народнага мастацтва, як у гэтым. Прыпеўка, песня, народны танец — важнейшыя атрыбуты вадэвілю. Яркі фальклорны каларыт, жывая мова “Прымакоў” разам з захапляючай камедыйнасцю сюжэта прыцягваюць увагу гледача, інтрыгуюць яго і зачароўваюць.

А вось для напісання драмы “Раскіданае гняздо” Купалу спатрэбіўся іншы эстэтычны досвед, іншая літаратурная і тэатральная школа.

Гэты твор Купалы глыбока самабытны і задумай, і зместам, і паэтыкай. Максім Гарэцкі падкрэсліў, што “Раскіданае гняздо” – гэта “сімвал раскіданай Беларусі”. Невыпадкова, што “Раскіданае гняздо” не надта спяшаліся паказаць на савецкай сцэне і замацавацьу рэпертуары. (як гэта было з “Паўлінкай”). Упершыню пастаноўка драмы была ажыццяўлена ў ліпені 1917 года ў Мінску, затым у 1919 годзе ў Вільні, у 1921 годзе зноў у Мінску, але нядоўга. У канцы 20-х яна з рэпертуару выпала і вярнулася на сцэну, ужо ў БДТ-2 (цяпер тэатр імя Якуба Коласа), толькі ў 1951-м. Есць сведчанні, што сам Купала быў рашуча не згодны з такім стаўленнем да яго п’есы і балюча перажываў “Я памру, але “Раскіданае гняздо” займе яшчэ на сцэне свае пачэснае месца і загаворыць на поўны голас. Я ўклаў у гэту п’есу лепшае, што было ў маёй паэзіі і прозе“.

Вялікі паэт і драматург не памыляўся, калі гэтак моцна верыў у сцэнічную будучыню сваёй п’есы, у яе доўгае жыццё. Жыццё не дае падстаў перавесці драму Купалы ў разрад гістарычных, рэчаіснасць не дазваляе сказаць, што яна перастала быць актуальнай.

Багатая, шчодрая на плён беларуская драматургія ХХ стагоддзя. Ёсць старонкі выдатныя, нават бліскучыя. Але па маштабнасці і глыбіні ідэйнай задумы, па ўсеахопнасці беларускага жыцця і яго мастацкай выяўнасці, сіле і магутнасці нацыянальнага духа наўрад ці можа стаяць побач з “Раскіданым гняздом” якая-небудзь іншая таленавіта напісаная драма.

З думай пра бацькаўшчыну ўзнікла і ідэя геніяльнай трагікамедыі “Тутэйшыя”. Сам Купала вызначыў жанр гэтай п’есы як “трагічна-смяшлівыя сцэны”. Вельмі драматычна склаўся лёс апошняй п’есы Купалы, незвычайна доўгім і пакутлівым аказаўся яе шлях да сцэны. Праз год пасля напісання, у верасні 1923-га, у друку было паведамлена, што камедыя “Тутэйшыя” рыхтуецца да пастаноўкі БДТ-1 (сённяшні тэатр імя Янкі Купалы). У 1924 годзе ў часопісе “Полымя” п’еса была надрукавана, а 16 лістапада 1926 года адбылася прэм’ера — першая пастаноўка геніяльнай камедыі народнага паэта. На другі дзень яна была знята з рэпертуару і забаронена. Толькі ў 1982 годзе была зроблена спроба паставіць скарочаны варыянт “Тутэйшых” у Магілёўскім абласным драматычным тэатры (рэжысер В. Маслюк). Спектакль адразу быў забаронены. Але час ішоў і рабіў сваю справу. 17 кастычніка 1990 года ў тэатры імя Янкі Купалы адбылася прэм’ера “Тутэйшых“ – праз 64 гады пасля першай. Пастаноўку ажыццявіў малады рэжысер Мікалай Пінігін. Беларуская тэатральная сцэна такога яшчэ не ведала. Такога захаплення і радаснага ўзбуджэння гледачоў, такога яднання іх дум і сэрцаў з думамі і сэрцам Паэта.

У 1992-м спектакль “Тутэйшыя” быў адзначаны Дзяржаўнай прэміяй Беларусі. У год 130-годдзя Янкі Купалы ўпершыню паказалі на расійскай сцэне спектакль па яго п’есе “Тутэйшыя” артысты Гродненскага абласнога тэатра лялек. Пастаноўка выклікала фурор на III Міжнародным фестывалі тэатраў лялек у Калінінградзе.

Купалаўская драматургія з’яўляецца той невычэрпнай крыніцай, што жывіць не адно пакаленне беларускіх мастакоў слова і спрыяе далейшаму паспяховаму развіццю нашай нацыянальнай драматургіі.